Umut ve anlaşmazlık arasında: Emisyon ticareti neler yapabilir?

Bakü’deki BM iklim konferansının hemen başında duyurulan şaşırtıcı bir anlaşmaydı. Örneğin COP29 Başkanı Muxtar Babayev küresel emisyon ticaretinde bir atılımdan bahsetti. Ancak eleştirmenler, kapalı kapılar ardında ayrıntılı anlaşmanın yetersiz olduğunu gördü.

İklim sertifikalarının uluslararası ticareti 2015 yılından bu yana mümkün. Ancak Paris İklim Anlaşması’nın 6. maddesinin uygulanması yıllardır tartışmalı. COP’ta emisyon ticaretine ilişkin ilk merkezi kurallar ve standartlar üzerinde anlaşmaya varıldı.

Egzoz gazları pazarı

“Emisyon üst sınırı ve ticareti” ilkesine dayalı bir emisyon ticaret sistemi fikri ne yeni ne de denenmemiş bir fikir. Zaten 1990’lı yıllarda ABD’de ulusal “Asit Yağmuru Programı”nın yardımıyla kükürt dioksit ve nitrojen oksit emisyonları ve bunun sonucunda oluşan asit yağmurları azaltılmıştı. Bazı yerel, ulusal ve AB Emisyon Ticaret Sisteminin (AB-ETS) yanı sıra gönüllü karbon piyasaları da bulunmaktadır.

Her durumda prensip her zaman aynıdır. Bir yandan, izin verilen emisyonlar, belirli sayıda karbon sertifikası (“üst sınır”) düzenleyen otoriteler tarafından sınırlandırılmaktadır. Öte yandan, sertifikalar daha sonra karbon piyasasında (“ticaret”) alınıp satılabilir. Örneğin bir şirket daha az kirletici kullanıyorsa, sertifikalarının bir kısmını başka bir şirkete satabilir ve bu şirketin izin verilen miktardan daha fazla emisyon salmasına izin verilebilir.

AB’de 2005’ten bu yana böyle bir “üst sınır ve ticaret” sistemi mevcut olup, artık sanayi ve elektrik sektörlerinin yanı sıra denizcilik ve hava trafiğinde de mevcuttur. İklim sertifikalarının üst sınırı, AB iklim hedeflerine göre ayarlandığı için her yıl azalıyor. Prensip olarak, iklim sertifikasının fiyatının artması gerekiyor; şu anda ton CO2 eşdeğeri başına 66 avro civarında.

Fiyatlandırmanın, emisyonları azaltmanın yeterli sayıda sertifika satın almaktan finansal olarak daha cazip olmasını sağlayacak şekilde seçilmesi önemlidir. Örneğin, bir şirket emisyonları ton başına 50 avro azaltabiliyorsa ve bir sertifikanın maliyeti 66 avroysa, emisyonları fiilen azaltmaya yönelik bir teşvik vardır. Karbon piyasalarının arkasındaki fikir, emisyonların azaltılmasını teşvik eden bir ekonomik mekanizma yaratmaktır.

Ucuz ve etkili bir araç

Laxenburg’daki Uluslararası Uygulamalı Sistem Analizi Enstitüsü’nden (IIASA) iklim araştırmacısı Keywan Riahi, karbon piyasalarının bu nedenle emisyonları verimli ve uygun maliyetli bir şekilde azaltmak için değerli bir araç olabileceğini açıklıyor: “AB’de olduğu gibi açıkça tanımlanmış bir ortak emisyon hedefiyle Emisyonları en ucuz olduğu yerde azaltmak mantıklıdır. Emisyon ticareti tam olarak bunu mümkün kılıyor” dedi iklim araştırmacısı ORF.at ile yaptığı röportajda.

Viyana Ekonomi ve İşletme Üniversitesi’nden (WU) ekonomist Sigrid Stagl da böyle bir mekanizmada büyük potansiyel görüyor. Çünkü: Karar vericiler tarafından bazen politik açıdan çekici olmayan bu tedbirin adı “vergiler” değil. Stagl, ORF.at’a aynı zamanda herkesin kurallara uyması gerektiğini ve çok fazla sertifika verilmemesi gerektiğini söyledi.

Karbon piyasalarının yardımıyla emisyonların azaltılması dalgalar halinde gerçekleşir: önce mevcut süreçlerin yeniden konumlandırılması ve ardından teknolojik inovasyon yoluyla. “Sertifikalar uygulamaya konulduğu andan itibaren emisyon yoğun davranışların maliyetleri artıyor. Stagl, istikrarlı ve yükselen bir karbon fiyatının yatırımı teşvik edebileceğini ve düşük karbonlu bir ekonomiye geçişi hızlandırabileceğini söyledi.

Sıcak havada ticaret mi yapıyorsunuz?

Gönüllü karbon piyasaları, karbon piyasalarının küresel olarak tek tip kurallar olmadan ortaya çıkması durumunda neler olacağını göstermektedir. Emisyonlar, iklim projelerinin gönüllü finansmanı yoluyla telafi ediliyor veya azaltılıyor. Bu tür tazminat projeleri son birkaç yılda önemli ölçüde arttı. Bunlar arasında yeniden ağaçlandırma projeleri ve CO2’nin depolanması yer alıyor.

Ancak iklim projeleri kesinlikle tartışmalıdır. Karbon piyasası şu ana kadar esas olarak uluslararası standartların dışında faaliyet göstermiştir. İklim koruma aktivistleri ve çevre koruma örgütleri, şirketlerin daha az emisyon üretmek yerine sorumluluklarından kurtulma yolunu satın alabileceklerini eleştiriyor.

Riahi ayrıca küresel emisyon ticaretinde “ülkeler arasında çok fazla sıcak hava ticareti yapıldığından” korkuyor. Emisyon azaltımlarının ne kadarından kimin sorumlu olduğuna ilişkin net spesifikasyonların bulunmadığı emisyon ticareti, kişinin kendi ülkesinde sorumluluk almadan mümkün olduğu kadar çok emisyon sertifikasının satıldığı bir duruma katkıda bulunacaktır. İklim araştırmacısı, “Bu, ek emisyon azaltımları olmadan finansal akışlara yol açacaktır” dedi.

Geçen yıl “Zeit”, “Guardian” ve araştırmacı gazetecilik alanında faaliyet gösteren bir STK olan SourceMaterial tarafından yapılan bir araştırmanın gösterdiği gibi, iklim sertifikaları özellikle ağaçlandırma ve orman koruma alanlarında büyük ölçüde “hayali krediler”dir. Araştırma sırasında Verra belgelendirme kuruluşunun projeleri incelendi.

Sonuç: Yağmur ormanı tazminat kredilerinin yüzde 90’ı gerçek bir karbon azaltımını temsil etmiyor ORF III ve Arte, Avrupa Futbol Birliği’nin (UEFA) CO2 telafi projelerini incelediler ve benzer sonuçlar elde ettiler.

Uzun süredir devam eden bir sorun olarak fiyat sorusu

Emisyon ticaretindeki can alıcı soru hâlâ ortada: Bir ton CO2 eşdeğerinin maliyeti ne kadar? Halihazırda uluslararası düzeyde farklı CO2 fiyatları mevcut – ayrıca fiyatlandırma için farklı sistemler kullanıldığı için – AB ve bireysel ABD eyaletlerindeki yerel emisyon ticaret sistemlerinden açık CO2 vergilendirme sistemlerine kadar. Dünya Bankası’na göre küresel karbon fiyatı şu anda ton CO2 eşdeğeri başına 0,46 ila 167 dolar arasında değişiyor.

Emisyon ticaretinin emisyonları azaltmaya yönelik bir teşvik görevi görebilmesi için doğru fiyatın bulunması gerekmektedir. İklim araştırmacısı Riahi şöyle açıklıyor: “Öncelikle tüm ülkeler, hep birlikte ele alındığında Paris iklim hedeflerine ulaşma yolundaki açığı kapatacak emisyon azaltma taahhütleri vermek zorunda kalacak.” Daha sonra kimin ne kadar ödeme yapması gerektiğini, yani emisyon azaltımlarının ne kadarının Küresel Kuzey’den satın alınması gerektiğini belirleyebilirsiniz.

Stagl, adil bir anlaşma için üç önemli nokta görüyor: Geçmişteki emisyonlar ve farklı emisyon azaltma kapasiteleri dikkate alınmalıdır. Etkilenen ülkelerin transfer ödemeleri ve teknolojik destek alması gerekecek ve gelişmekte olan ülkelerin emisyon ticaretine katılıp bundan yararlanabilmeleri için desteklenmesi gerekecek.

Ekonomist, mevcut jeopolitik durum nedeniyle uluslararası işbirliğinin daha zor olduğunu kabul ediyor. Stagl, “ABD’nin Paris Anlaşması’ndan beklenen çekilmesi bunu çok daha zorlaştırıyor, ancak teorik olarak küresel emisyon ticareti hala başarılı olabilir” diye ikna oldu. Ticari avantajlar veya iklim tarifeleri, katılımcı olmayanları sisteme geri dönmeye veya sisteme entegre olmaya teşvik edebilir. Adil ve tek tip çerçeve koşullarıyla, emisyon ticareti – ABD olmasa bile – küresel ısınmayı 1,5 dereceye kadar sınırlamak için önemli bir araç temsil edebilir.